Berkenheksenbezem

In berkebomen hangen soms voorwerpen die op eksternesten lijken. Vooral in de winter, wanneer de boom geen bladeren heeft, zijn ze duidelijk te zien (6,9). Als je ze van dichtbij bekijkt blijkt dat ze uit een woekering van kleine takjes bestaan. De woekering wordt veroorzaakt door een parasitaire schimmel, Taphrina betulina. Die heeft de boom geïnfecteerd via één of meerdere eindknoppen en zich via het vaatstelsel in de schors door zijn gastheer verspreid (3,6). Elke boom heeft "slapende knoppen", die door een plantenhormoon "slapend" worden gehouden. Dat wil zeggen dat ze niet uitlopen. Wanneer er van de boom een tak afbreekt, bij voorbeeld door een storm of een aanrijding, is de eindknop weg en groeit een nog aanwezige slapende knop uit tot een nieuw takje. Zo kan de boom zijn kroon herstellen. Waar de schimmel in de boom aanwezig is wordt de remming van de slapende knoppen sterk onderdrukt en gaan er vele knoppen uitlopen. Er ontstaat dan een bundel van korte takjes (1,11). Onder de opperhuid van de bladeren van deze takkenbos, die een afwijkende vorm hebben, bevinden zich asci waarin tijdens de maanden juni en juli de sporen van de schimmel worden gevormd. Via deze sporen wordt de parasiet verspreid en kan hij andere bomen aantasten (2,7,11). Het mycelium van de schimmel overwintert in knoppen van de aangetaste berk (11). Een heksenbezem onttrekt voedingsstoffen aan zijn gastheerboom. Hoewel de gastheer daardoor niet doodgaat, heeft hij van de infectie wel te lijden: een geïnfecteerde boom blijft lager en is minder vitaal dan een gezonde berk (10). Vooral bij jonge bomen heeft de aanwezigheid van de parasiet veel invloed op de groei (10). De structuur van het weefsel in berkenheksenbezems is onderzocht met behulp van de lichtmicroscoop (7). Berkenheksenbezems komen sinds de jaren negentig van de vorige eeuw steeds vaker in Nederland voor (5).

De genusnaam Taphrina is afgeleid van het Griekse woord taphrè of taphros, dat "gracht", "greppel", "geul", "sloot" of "groeve' betekent. De soortnaam betulini of betulina betekent "van de berk" (4). De Nederlandse naam "heksenbezem" houdt verband met het sprookje dat heksen zich 's nachts op vliegende bezems zouden verplaatsen. Wanneer zo'n dame door de eerste zonnestralen werd getroffen, verloor haar vervoermiddel zijn toverkracht en stortte ze neer. De takjes van haar bezem bleven dan dikwijls in een boom hangen (1). Exoascus betulini en Taphrina turgida zijn synoniemen van Taphrina betulina (3,8). Op andere boomsoorten komen ook heksenbezems voor. Die worden veroorzaakt door andere Taphrina soorten (bijvoorbeeld op haagbeuk en Prunus), of door mycoplasma (op walnoot, sering en Paulownia), of door een roest (op fijnspar) of door een vorm van meeldauw (op eik) (7).

1. Baars E. Een uit de hand gelopen feestje, de heksenbezem. Document op natuurverhalen.nl.
2. Berkenheksenbezem. Document op nl.wikipedia.org.
3. Betula, berk. Document op neerlandstuin.nl.
4. Dijksterhuis K. Heksenbezems. Trouw, 25 november 2009.
5. Eerenberg F. Riettoppad vanuit de lucht. Natuur in en om Westzaan. Document op wessaner.nl.
6. Evans D (2016) An exceptional Taphrina year in North-West Wales. Field Mycology 17:51-54.
7. Jump BA, Woodward S (1994) Histology of witches' brooms on Betula pubescens. Eur J For Path 24:229-237.
8. Mix AJ (1949) A monograph of the genus Taphrina. University of Kansas Science Bulletin 33:3-167.
9. Roques A, Cleary M, Matsiakh I, Eschen R (2017) Field Guide for the Identification of Damage on Woody Sentinal Plants. Wallingford, UK: CABI.
10. Spanos YA, Woodward S (1994) The effects of Taphrina betulina infection on growth of Betula pubescens. Eur J For Path 24:277-286.
11. Wucherling - Taphrina betulina. Document op pilzbestimmer.de.
12. Van den Berkmortel L (2011) Paddenstoelen en dieren op de berk. Aesculus 49:1-2.