Gewone zwavelkop (Hypholoma fasciculare)

Zwavelkoppen langs HanckemalaanZwavelkoppen langs Hanckemalaan 2Zwavelkoppen aan voet van zomereikOnderkant van oude zwavelkop

De gewone zwavelkop is de paddenstoel, die in Nederland het meest wordt gezien en in vrijwel elk uurhok kan worden aangetroffen. Zwavelkoppen groeien op allerlei soorten hout. In de meeste gevallen gaat het dan om dode stobben, maar soms verschijnen deze paddenstoeltjes ook in groot aantal aan de voet van levende bomen (zie de derde foto van links, hierboven). Als zwavelkoppen uit de grond lijken te komen (zoals op de foto linksboven) dan zijn er houtsnippers, een tronk of wortels van een gerooide boom in de ondergrond aanwezig. De paddenstoel veroorzaakt witrot (10). Houtresten die zich dicht bij elkaar bevinden (op enkele tientallen cm afstand) kunnen door hetzelfde mycelium geïnfecteerd worden en via verbindingsdraden onderling voedingsstoffen uitwisselen (8). De groei van het mycelium van de zwavelkop wordt beïnvloed door de aanwezigheid van springstaarten – microscopisch kleine, geleedpotige diertjes die zich met schimmels voeden. Op plaatsen waar veel springstaarten zijn komt de groei tot stilstand, terwijl het mycelium in gebieden met weinig springstaarten juist explosief groeit (7,11). 

Naam
De naam "zwavelkop" heeft betrekking op de kleur en vorm van jonge vruchtlichamen, die lijken op de voorloper van de moderne lucifer (zie de foto linksboven). Hypholoma fasciculare en Psilocybe fascicularis zijn synoniemen. Hypholoma betekent "zwam met draden", Psilocybe "naakte hoed". De soortnaam fasciculare betekent "in bundels verenigd" of "bundels vormend". Zwavelkoppen hebben de neiging om in bundels bij elkaar te groeien. 

Eetbaarheid/Nut
De vruchtlichamen smaken bitter en zijn giftig (9). Wie ze eet, krijgt binnen enkele uren maag- en darmklachten die dagenlang kunnen aanhouden. In ernstige gevallen kan er zelfs leverschade optreden. De structuur van de belangrijkste gifstoffen is bekend (1). Ook van de gele kleurstoffen en van fluorescerende verbindingen in de vruchtlichamen is de chemische structuur vastgesteld (6). Omdat het aantal bacteriën in een stobbe van beuken- of grenenhout sterk afneemt wanneer die wordt aangetast door zwavelkoppen meende men dat het mycelium van de zwavelkop antibiotica aanmaakt. Maar onlangs is gebleken dat het mycelium de zuurgraad van het hout fors verlaagt (tot pH 3.5) en dat de meeste bacteriën onder zulke zure omstandigheden niet meer kunnen groeien (2). Canadese houtvesters hebben belangstelling voor de paddenstoel. Door stobben van gerooide bomen met het mycelium van de zwavelkop te enten kan worden voorkomen dat deze houtresten worden geïnfecteerd door honingzwammen. De vestiging van honingzwammen wil men graag voorkomen, omdat het mycelium van de honingzwam ook levende bomen kan aantasten (3-5). Tijdens de afbraak van hout door zwavelkoppen worden er gevaarlijke gifstoffen gevormd (o.a. dioxines), die de paddenstoel vervolgens echter weer onschadelijk maakt (12). 

Waar gevonden
Zwavelkoppen staan dikwijls in de bermen van de Hanckemalaan, de Stationsweg en de Burgemeester de Vrieslaan, in houtsingels rond de sportvelden, in het Smitpark en in tuinen waar bomen en struiken aanwezig zijn. We hebben ze ook vaak gezien in de oostberm van het Hoendiep O-zijde, zowel tussen de Gabrug en de Brilweg, als tussen Briltil en Enumatil. 

Literatuur
1. Akasaka H, Shiono Y, Murayama T, Ikeda M (2005) Fascicularones H–K, Four new sesquiterpenoids from the cultured mycelia of the fungus Hypholoma fasciculare. Helv Chim Acta 88:2944-2950.
2. Boer W de, Folman LB, Klein Gunnewiek PJA, Svensson T, Bastviken D, Öberg G, Del Rio JC, Boddy L (2010) Mechanism of antibacterial activity of the white-rot fungus Hypholoma fasciculare colonizing wood. Can J Microbiol 56:380-388.
3. Chapman B, Begin E, Curran M (2001) Using Hypholoma fasciculare inoculation as a means to control Armillaria root disease on calcareous soils: Trial establishment and monitoring. Forest Renewal British Columbia, Cariboo Forest Region, Research Section, Extension Note no.33.
4. Chapman B, Xiao G (2000) Inoculation of stumps with Hypholoma fasciculare as a possible means to control Armillaria root disease. Can J Bot 78:129-134.
5. Chapman B , Xiao G, Myers S (2004) Early results from field trials using Hypholoma fasciculare to reduce Armillaria ostoyae root disease. Can J Bot 82:962-969.
6. Fiasson JL, Gluchoff-Fiasson K, Steglich W (1977) Über die Farb- und Fluoreszenzstoffe des Grünblättrigen Schwefelkopfes (Hypholoma fascicuare, Agaricales). Chem Ber 110:1047-1057.
7. Kamplicher C, Rolschewski J, Donnelly AP, Boddy L (2004) Collembolan grazing affects the growth strategy of the cord-forming fungus Hypholoma fasciculare. Soil Biol Biochem 36:591-599.
8. Lindahl B, Finlay R, Olsson S (2001) Simultaneous, bidirectional translocation of 32P and 33P between wood blocks connected by mycelial cords of Hypholoma fasciculare. New Phytol 150:189-194.
9. Mortara M, Martinetti L (1955) Vergiftung durch Hypholoma fasciculare Fries (Schwefelkopf, Bitterschwamm). Arch Toxicol 15:390-391.
10. Rockefeller A a.o. Hypholoma fasciculare. Document op en.wikipedia.org.
11. Tordoff GM, Boddy L, Jones TH (2006) Grazing by Folsomia candida (Collembola) differentially affects mycelial morphology of the cord-forming basidiomycetes Hypholoma fasciculare, Phanerochaete velutina and Resicinium bicolor. Mycol Res 110:335-345.
12. Verhagen FJM, Van Assema FBJ, Boekema BKHL, Swarts HJ, Wijnberg JBPA, Field JA (1998) Dynamics of organohalogen production by the ecologically important fungus Hypholoma fasciculare. FEMS Microbiol Lett 158:167-178.

Terug naar de soortenlijst