De koningsmantel is een forse, vlezige paddenstoel (doorsnee 5 tot 15 cm) die leeft van de afbraak van dood naaldhout (vooral grove den). Dit hout kan zich ondergronds bevinden, zodat de vruchtlichamen schijnbaar op de grond kunnen groeien. Het mycelium veroorzaakt witrot (12). De hoed en de steel van koningsmantels zijn dicht bezet met roodpaarse, wijnrode tot donkerrode vezels en schubjes (3). Als de hoed tijdens de groei van de paddenstoel in omvang toeneemt, schuiven de schubjes verder uiteen en wordt de geelachtige ondergrond van het hoedweefsel zichtbaar. Het hoedoppervlak is enigszins viltig en doet denken aan een purperen gewaad, vandaar de Nederlandse naam. Bij hevige regenval kunnen de schubjes op de hoed grotendeels wegspoelen waardoor de paddenstoel een saaie, geelachtige aanblik krijgt. De plaatjes aan de onderzijde van de hoed zijn uitgebocht aan de steel gehecht en hebben een bleekgele tot zwavelgele kleur (5), maar de sporen zijn wit (11,12). De snede van de plaatjes is niet glad, maar "gewimperd" (12). De steel van de paddenstoel kan bij oude exemplaren hol worden (12). De competitie tussen gekweekte mycelia van de koningsmantel, de radijsvaalhoed (Hebeloma crustuliniforme), de gewone fopzwam (Laccaria laccata) en de gewone krulzoom (Paxillus involutus) is door Ierse botanici onderzocht (7). De koningsmantel komt voor in Europa, Noord- en Midden-Amerika, Azië en Noord Afrika (5). Een hoge stikstofdepositie is voor deze paddenstoelsoort ongunstig, omdat braamstruiken zich daardoor sterk gaan vermeerderen, de bosbodem overwoekeren en de koningsmantel verdringen (10).