Ruitjesbovist

De ruitjesbovist is een grote stuifzwam, die leeft van de afbraak van dood plantaardig materiaal (5). Volwassen exemplaren kunnen 25 centimeter breed en 20 centimeter hoog worden. Ruitjesbovisten verschijnen alleen of in kleine groepjes in open graslanden op zandige bodem, zoals heidevelden en kustduinen (3). Ook op duintjes langs de Friese Zuiderzeekust komt de paddenstoel voor (6). De soort heeft een voorkeur voor warme en droge standplaatsen (11). Vanwege de witte kleur en de forse afmetingen zijn de zwammen tegen een groene achtergrond opvallend. Ze hebben de vorm van een omgekeerde peer, waarbij de top van de peer met wortelachtige hyfen (rhizomorfen) in de bodem is gehecht. De sporenvormende massa (gleba) in de paddenstoel is in jonge toestand wit, maar verkleurt spoedig geelgroen en wordt na rijping bruin en poederachtig. Uiteindelijk scheurt de hoedhuid aan de bovenzijde open en komt het bruine sporenpoeder vrij (3,5). De basis van de paddenstoel die een bekervorm heeft kan nog lange tijd, soms zelfs tot het volgend voorjaar, achterblijven, en de totale levensduur van een vruchtlichaam bedraagt meerdere maanden (3,5,10). Ruitjesbovisten komen voor in Europa, Azië, Japan, het oosten van de Verenigde Staten, Mexico, Zuid Afrika, Chili en Nieuw Zeeland (3).

De genusnaam Calvatia betekent "kaal" of "haarloos", de soortnaam utriformis "in de vorm van een baarmoeder" of "in de vorm van een waterzak" (9,11). De Nederlandse naam ruitjesbovist heeft betrekking op de veelhoekige vlakjes die in de buitenste laag (het exoperidium) van de paddenstoel ontstaan wanneer de zwam rijp wordt (3). Die buitenlaag is bedekt met heel kleine, korte haartjes en biedt daardoor een viltige aanblik. Handkea utriformis (3), Lycoperdon caelatum (3), Calvatia caelata (11) en Lycoperdon utriforme (7) zijn synoniemen van Calvatia utriformis. Uit moleculair-biologisch onderzoek is gebleken dat ruitjesbovisten verwant zijn met andere stuifzwammen (8), vooral de parelstuifzwam (7).

In jonge toestand zijn ruitjesbovisten eetbaar (3), maar niet iedereen vindt de paddenstoel smakelijk (4). Door Amerikaanse Indianen werden ruitjesbovisten als bloedstelpend middel gebruikt (2). Uit archeologisch onderzoek is gebleken, dat de zwammen ook in de Britse oudheid voor dit doel en misschien ook voor de aanmaak van vuur werden benut (12). Ruitjesbovisten kunnen de elementen koper en zink in hun vruchtlichamen ophopen. Ze zijn daarom een potentiële bron van deze sporenelementen (1).

In Zuidhorn verschijnen ruitjesbovisten regelmatig in de westberm van de Westergast, direct ten noorden van het spoorwegtunneltje, in een ten westen van die berm en ten noorden van de spoordijk gelegen weitje. Dit stukje grond is hooggelegen. Vermoedelijk bevat de bodem er veel zand, omdat dit bij de aanleg van de spoordijk is aangevoerd. Wij hebben ruitjesbovisten ook dikwijls gevonden in de duinen, op allerlei plaatsen waar we ooit met vakantie zijn geweest. Bovenstaande foto's werden gemaakt in augustus, op het eiland Vlieland. In de duinen van Goeree (de geboortegrond van uw webmaster) is de paddenstoel ook heel algemeen.

1. Alonso J, Garcia MA, Pérez-López M, Melgar MJ (2003) The concentrations and bioconcentration factors of copper and zinc in edible mushrooms. Arch Environ Contam Toxicol 44:180-188.
2. Burk WR (1983) Puffball usages among North American Indians. J Ethnobiol 3:55-62.
3. Handkea utriformis. Document op en.wikipedia.org.
4. Hasenstäubling, Hasenbovist, Getäfelter Stäubling, Gemeiner Stäubling, Ausgestochener Staubpilz, Gemeiner Bovist, Rauchschwamm, Eierschalenbovist . Document op 123pilze.de.
5. Hasen-Stäubling. Document op de.wikipedia.org.
6. Hooijmeijer J (2001) Paddestoelen op Zuiderzeeduintjes. Twirre 12:135-136.
7. Krüger D, Gargas A (2008) Secondary structure of ITS2 rRNA provides taxonomic characters for systematic studies - a case in Lycoperdaceae (Basidiomycota). Mycol Res 112:316-330.
8. Larsson E, Jeppson M (2008) Phylogenetic relationships among species and genera of Lycoperdaceae based on ITS and LSU sequence data from north European taxa. Mycol Res 112:4-22.
9. Lycoperdon utriforme Bull. - Mosaic Puffball. Document op first-nature.com.
10. Ruitjesbovist – Calvatia utriformis (Bull.) Jaap. Document op allesoverpaddenstoelen.nl [Paddenstoel van de maand, Juni 2013]
11. Tanchaud P (2017) Calvatia utriformis (Bull.: Pers.) Jaap. Document op mycocharentes.fr.
12. Watling R, Seaward MRD (1976) Some observations on puff-balls from British archeological sites. J Archeol Sci 3:165-172.